ایران، محل تولد هنرمندان بسیاری است که اثر و رد پایی را از خود بر این مرز وبوم برجای گذاشته و هر گوشه ی آن را به گونه ای زیبا آراسته اند. آنها تمام تلاش خود را به کار گرفته اند تا بهترین ها را از خود بر جای گذارند و حال و هوای گذشته را برای ساکنان امروز این سرزمین به تصویر بکشند.پیش از آنکه ساختمان های بلند و کوتاه با شکل های متفاوت و متنوع در جای جای ایران سر برآورند و هر روز بر ارتفاعشان افزوده شود، معماران هنرمند ایرانی به ساختن شاهکارهایی اصیل مشغول بوده و ساختمان هایی بی بدیل را به یادگار گذاشته اند. هر تکه از این ساختمان ها حکایت از هوشمندی سازندگان آنها دارد و چشم های بسیاری را به خود خیره کرده است. برخی از این آثار آن قدر چشم نوازند که توجه کارشناسان جهانی را نیز به خود جلب کرده و توانسته اند نام خود را در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت نمایند.
در میان سازه های مختلف شهری که در هر گوشه ی اردبیل سر بر آورده اند، بنایی نادر از معماری اسلامی در قرون وسطا وجود دارد که چشمان بسیاری را به خود خیره می کند. این بنا با ویژگی های منحصر به فرد خود هنر معماری را با شکوهمندی تمام به نمایش گذاشته است و دل علاقه مندان به این هنر را می رباید.در دوران سلطنت شاهان صفوی، وجود بقعه با ارزش موسس سلسله صفویه در این مکان باعث شد تا به عنوان یکی از مهمرترین مکان های ملی و ی مطرح شود و با روی کار آمدن اولین پادشاه صفوی، شاه اسماعیل ( وارث شیخ صفی‌الدین و رهبر صوفی مسلک خانقاه )، تشیع را به عنوان دین رسمی کشور اعلام گردد.
بقعه شیخ صفی‌الدین اردبیلی، مجموعه ای تماشایی است که علاوه بر فضاهای عبادتی، خانه ی ابدی شیخ صفی الدین اردبیلی و چند تن از بزرگان، مشایخ و سلاطین دوره صفوی همچون شاه اسماعیل اول (نخستین پادشاه صفویه)، همسر شاه اسماعیل (مادر شاه طهماسب) و کشته شدگان جنگ‌های شیروان و چالدران نیز میباشد.این مجموعه در کنار به نمایش گذاشتن معماری ایرانی، جلوه گاه زیباترین و چشم نوازترین نوع کاشی کاری معرق و مقرنس، گچبری، کتیبه‌های زیبا و نفیس اثر خطاطان نامدار دوره صفوی همچون میر عماد، میر قوام الدین و محمد اسماعیل، منبت‌های بی بدیل، نقره کاری، تذهیب و طلاکاری، نقاشی و. نیز می باشد و از شاخص ترین بناهای تاریخی ایران به شمار می رود.از ویژگی های منحصر به فرد معماری که بگذریم، قداست این محل در زمان صفوی باعث شده بود تا پناهگاهی برای مردم درمانده نیز باشد.
آرامگاه شیخ صفی الدین اردبیلی محل تحصن کسانی بود که از ظلم و ستم به تنگ آمده بودند و حتی محکومین به اعدام در این محل امنیت داشتند. به عنوان مثال سلطان حسین‌خان شاملو برای حفظ جانش از دست اسماعیل قلی بیگ شاملو به این آرامگاه پناه آورد و جانش در امان ماند.در ادامه نگاهی به جای جای این مجموعه می اندازیم و با هم تاریخ این بنا را نیز مرور می کنیم.مجموعه خانقاه و بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی وسعت زیادی دارد. بخش هایی از این بنا در دوره خود شیخ صفی الدین و فرزندانش از جمله شیخ صدرالدین موسی و خواجه علی سیاهپوش بنا شده است.
این مجموعه به عنوان منزل و خانقاه شیخ صفی مورد استفاده قرار می گرفت. بنابر وصیت این عارف نامدار، پیکر وی نیز پس از مرگ در اتاق مجاور خلوتخانه و باغچه و حوضخانه به خاک سپرده شد و بر قبر وی بنایی احداث گردید. پس از احداث این آرامگاه، اهمیت و قداست این بنا افزایش یافت و به دنبال آن تعدادی از مشایخ و محارم خاندان صفوی و نیز شاه اسماعیل اول و گروهی از قربانیان جنگ های شیروان و چالدران نیز در جوار مرقد شیخ دفن گردیدند.از زمان شاه طهماسب اول توسعه ساختمان بقعه آغاز گردید. در این ساخت و ساز نشانه هایی از تصوف و عرفان به بنا اضافه شد.
برای مسیر دسترسی به بقعه، هفت بخش، به نشانه هفت مرحله عرفان احداث گردید که با هشت دروازه، به نشانه هشت نگرش به صوفیگری از هم جدا می شدند.شیخ صفی‌الدین اردبیلی از عرفای مشهور ایران و نیای بزرگ دودمان صفویان بود که از سادات بومی اردبیل به شمار می رفت. وی در سال ۶۵۰ هجری قمری چشم به جهان گشود و در دوازدهم محرم ۷۳۵ هجری قمری در سن هشتاد و پنج سالگی چشم از جهان فرو بست.بیشتر مورخان، اجداد وی را سُنیِ شافعی مذهب و هاشمی تبار و از مهاجران حجاز به کردستان ایران دانسته‌اند.
شیخ صفی از پیروان شیخ زاهد گیلانی بود و با بنیان نهادن خانقاه صفوی ( محل زندگی، آموزش و فعالیت درویشان و صوفیان ) در اردبیل توانست پیروان بسیاری را به دست آورد. وی در این خانقاه به اطعام فقرا و پناه دادن به ضعفا و مسکینان می پرداخت و به آنها کمک می نمود. وی در ادبیات نیز دستی داشته و اشعاری را به زبان مادری خود، آذری، در کتاب صفوه الصفا و سلسله النسب سروده‌است.ورودی اصلی بنا در ضلع شرقی میدان عالی قاپو قرار دارد که با یک درِ دو لنگه چوبی به حیاط بزرگ مجموعه راه پیدا می کند. در مقابل این در و در ضلع غربی میدان نیز سردر دیگری به نام سردر عالی قاپو به چشم می خورد که در دوران شاه عباس دوم و به دست یوسف شاه بن ملک صفیا ساخته شده و کاشیکاری آن را اسماعیل بن نقاش اردبیلی انجام داده است. این سردر در سال ۱۳۲۱ هجری شمسی از میان برداشته شد و کتیبه ی معرقی که در بدنه ی آن قرار داشت به انبار مجموعه انتقال یافت.
ورودی غربی بقعه به حیاطی مستطیلی به ابعاد ۲۶.۵ در ۹۳ متر می رسد که درختانی در آن وجود دارد و به عنوان مرزی میان دَر ورودی و هسته مرکزی مجموعه ایفای نقش می کند. در دو طرف این حیاط دو حوض سنگی به چشم می خورد که قدمت آنها به دوره صفوی باز می گردد. دیوارهای آجری این حیاط بر روی ازاره سنگی (سنگی که پیرامون ساختمان و در پای دیوار نصب میشود) بنا شده‌اند و طاقچه‌ها و طاق نماهایی را بر روی خود دارند.در قسمت شرقی حیاط بزرگ سردر و دری کوچک وجود دارد که سردر یادگاری از دوره ی قاجار به شمار می رود و به جای سردر قدیم تر دوره صفوی احداث شده است. این سر در با گچ و آجر به رسمی بندی (نقشی به وجود آمده از تقاطع چند قوس) مزین گردیده و به راهرویی با ابعاد ۱۴.۵۰* ۵.۷۰ متر راه می یابد که با عنوان صحن کوچک شناخته می شود.
رواق‌ها و طاق نماهای دیوارهای صحن کوچک با گچبری‌های زیبایی قاب بندی شده اند و پشت بغل‌ها و لچکیهای آن (ورق های مثلثی شکلی که در اتصالات به کار می روند) پوشیده از کاشی های معرق می باشد. در بخش جنوبی این راهرو دری وجود دارد که شما را به سوی محلی موسوم به چله خانه جدید هدایت می کند.تصویری از این قسمت در دست نیست.بسیاری از محققان، چله خانه جدید را به عنوان قدیمی ترین عنصر مجموعه می شناسند که بیشتر از سایر قسمت های مجموعه، آسیب دیده است. در حال حاضر این قسمت به حیاطی متروک و مربع شکل تبدیل گشته است و تنها در قسمت غربی آن، حجره هایی با نمای آجری و طاق قوسی مشاهده می شود. در یکی از همین حجره ها که در شمال غربی چله خانه قرار دارد و سقف آن فرو ریخته است، بقایای پلکانی آجری به چشم می خورد که به طبقه ی بالا راه می یابد و به همین دلیل احتمال می رود که در گذشته بنای چله خانه دو طبقه داشته است.
نام و ترکیب ظاهری این بنا حکایت از آن دارد که بخشی از خانقاه خود شیخ صفی بوده که به مراسم آیینی و چله نشینی و بیتوته دراویش اختصاص داشته است.این محل بعد از دوره صفویه و پس از ویرانی به قربانگاه تبدیل شد و نام قربانگاه را بر آن نهادند. پسوند جدید نیز به این دلیل به نام این بنا اضافه شد که چله خانه قدیمی تری هم در مجموعه وجود داشته است و امروز به صورت حجره هایی دو طبقه در ضلع شمال غربی صحن اصلی قرار دارد.در ضلع شرقی راهروی میانی سردری قرار گرفته که کتیبه ای کاشیکاری منقوش به نام شاه عباس و تاریخ ۱۰۳۶ بر روی آن دیده می شود. نوک این سر در با مقرنس‌های بر روی هم مزین شده و قسمت کاشیکاری شده آن در محل اتصال به درگاهِ سنگی به کتیبه می رسد و خاتمه می یابد. این سر در به ورودی صحن اصلی یا سردر عباسی شهرت دارد.
صحن اصلی یا حیاط داخلی که با عنوان حیاط قندیل خانه نیز مشهور است، محوطه‌ای مستطیل شکل می باشد که ابعادی بالغ بر ۵ در۳۰*۱۶ متر دارد. کف حیاط با تخته سنگ های صاف و صیقلی پوشیده شده است و در مرکز آن یک حوض سنگی کم عمق به چشم می خورد. این حوض گلبرگی شکل است و دوازده تَرک دارد که به گفته ی برخی محققان این ۱۲ ترک به نشانه دوازده فرقه قزلباش و یا دوازده امام شیعیان ایجاد شده اند. در گذشته در کنار این حوض چاه آبی قرار داشته که برای تامین آب از آن استفاده می شده اما اکنون روی این چاه را پوشانده‌اند.در ضلع غربی حیاط یک دیوار سراسری و طاق نمادار آجری دیده می شود که به وسیله کاشی‌های معرق تزیین شده است و سردر عباسی را در خود دارد. قسمت شمالی دیوار حجره ها یا اتاق های کوچک دو طبقه با سقف کوتاه منتهی می گردد که احتمال می رود محل چله خانه قدیم بوده باشد.
پنجره‌های مشبک کاشی که به شیوه گره چینی مزین شده اند، وظیفه رساندن نور لازم را به داخل اتاق ها بر عهده دارند.در شمال صحن اصلی، ایوانی به چشم می خورد که دری بزرگ از جنس چوب و مزین به اُرسی مشبکی دارد. شمال این ایوان نقش شاه نشین را دارد و توسط درِ اُرسی دیگری به ساختمانی گنبددار و هشت ضلعی موسوم به جنت سرا راه می یابد.اطلاعات دقیقی درباره کاربرد این قسمت از مجموعه وجود ندارد و درباره ساختار ابتدایی و تحولات آن نیز اسناد دقیقی در دست نیست. برخی بر این عقیده اند که احتمالا این بنا در سال ۹۴۳ یا ۹۴۷ هجری ساخته شده و محلی برای سماع درویشان (نوعی از رقص صوفیه شامل چرخش بدن همراه با حالت خلسه برای اهداف معنوی) بوده است چرا که هنوز سنگ میدان یا میدان داشی که مربوط به این مراسم بوده، در مجموعه وجود دارد.آنها همچنین بر این باورند که جنت سرا گنبدی بر ساختمان خود داشته است اما در نوشته های اولئاریوس (دبیر سفیر فرمانروای هولشتاین، فریدریک سوم، به شاه ایران، شاه صفی) سخنی از گنبد این بنا مشاهده نمی شود. در همان دوره، دلاواله (جهانگرد ایتالیایی) نیز از ایران دیدن کرده و از جنت سرا با عنوان مسجدی بی سقف یاد کرده است. البته لازم به ذکر است که هیچ گونه محرابی در این فضا وجود ندارد و احتمال مسجد بودن آن کمی ضعیف است.
شواهد حاکی از آن است که پس از اهدای اشیای گرانبها و کتاب های کتابخانه سلطنتی توسط شاه عباس به بقعه، این بنا به یک کتابخانه تبدیل می شود و در اوایل قرن سیزدهم و همزمان با دوره قاجار، سقفی مسطح با شانزده ستون چوبی بر روی پایه‌های حجاری شده این قسمت احداث می گردد.این سقف نیز در چند دهه ی پیش به کلی نابود گردید و در سال های اخیر گنبدی آجری به شیوه سنتی بر روی آن ساخته شد که به عنوان بزرگ ترین گنبد مجموعه از آن یاد می شود. بر دیواره‌های شمالی و غربی جنت سرا درهایی وجود دارد که دسترسی به اتاق های مجاور را ممکن می کنند.
در جنوب صحن اصلی و درست روبروی جنت سرا، بنایی به نام دارالحدیث یا طاق متولی قرار دارد که یک در ارسی مشبک بزرگ، ایوانی با طاق ضربی و دو اتاق کوچک در دو سوی ایوان را شامل می شود. در تزیین نمای بیرونی این بنا از کاشی استفاده شده است و پیشانی آن به احادیثی از پیامبر(ص) به خط نسخ منقوش می باشد. در میان لچکی های درهای ورودی کوچک نیز عبارت "یا صفی اللّه" دو بار به صورت متقارن بر روی چهار لوحه تکرار شده است.این بنا در اواخر دوره صفوی برای اقامت متولیان آستانه و برپایی جلسات درس و بحث ساخته شده است و امروز آرامگاه های برخی بزرگان صفوی در دو طرف آن مشاهده می شود.
در قسمت شرقی صحن اصلی، بنایی دیده می شود که بعد از ایجاد آرامگاه ها و چینی خانه و جنت سرا و برای اتصال بناهای منفرد به یکدیگر ساخته شده است. برخی بر این عقیده اند که این بنا به دستور شیخ صدرالدین موسی در حدود سال ۷۴۵ـ ۷۶۵ ساخته شده است اما برخی دیگر با استناد به نصب فرمان طهماسب اول بر نمای بیرونی این بنا، آن را متعلق به این شاه صفوی می دانند.وجود چراغ های نورانی که در گذشته با عنوان قندیل مشهور بوده و روشنایی محل را تامین می کرده اند باعث شده تا این بنا به قندیل خانه مشهور شود. این بخش که با عنوان های دیگری همچون نمازخانه یا دارالحفاظ نیز خوانده می شود، محل قرائت و تفسیر قرآن بوده است.
قندیل خانه تالاری به شکل مستطیل با ابعاد ۱۱.۵ * ۶ متر می باشد که دو فضای پیوسته در شمال و جنوب آن و طاقی نیم گنبدی بر فراز هر یک از آنها قرار دارد.در سال ۹۴۶ مقصود کاشانی، به دستور شاه طهماسب اول، فرشی برای قندیل خانه با ۳۳ میلیون گره بافت و پس از پهن نمودن آن بر روی زمین، نقش آن، بر سقف بنا با طلا، به تصویر کشیده شد. فرش مورد نظر توسط فردی انگلیسی به نام کی.ابوت در دوره قاجار از ایران خارج شد و هم اکنون در موزه ویکتوریا و آلبرت هال لندن به عنوان نفیس‌ترین قالی دوره صفوی و با نام فرش اردبیل نگهداری میشود.
سقف مطلا نیز در زلزله سال ۱۲۶۴ فروریخت و سقف فعلی بنا در دوره قاجار یا در سال ۱۳۱۴ شمسی، ساخته شده است.دو نیم گنبد که بر فراز قسمت جنوبی و شمالی تالار قرار دارند با گچ ساخته شده اند. بر روی این نیم گنبدها تزییناتی از مقرنس و رنگ و روغن به چشم می خورد که تا حدودی از سادگی سقف گچی کاسته است.در انتهای جنوبی قندیل خانه تالاری موسوم به شاه نشین قرار دارد که بیش از شصت سانتی‌متر از کف رواق بلندتر می باشد و با دو پله مرمری و یک در و نرده‌ای نقره‌ای از قسمت اصلی تالار جدا می گردد. طاق شاه نشین با رسیدن به مقابل آرامگاه شیخ صفی به طاقی کوچک‌تر ختم می شود که بر اساس شیوه‌های معمول در بناهای قرون هشتم تا دهم، دارای تزیینات ناودانی (خیاره‌ای) می باشد.در سمت راست نرده نقره ای، علامتی نصب شده که آن را متعلق به شاه اسماعیل صفوی می دانند و می گویند که در جنگ چالدران در دست وی بوده است.
دوازده طاقنمای (طارمی) قوس دار در ضلع غربی و شرقی بنا قرار دارد که در میان آنها، طاق نماهای همکف سی سانتی‌متر از کف تالار بلندتر هستند. بدنه و سقف این طاق نما‌ها با اجزای دیگر تالار هماهنگ می باشند و همچون آنها به گچ بری‌ها و نقاشی های رنگ و روغنی مزین شده اند. بر بدنه گوشه دیوار‌ها و در بالای ازاره، کتیبه ای گچبری به خط ثلث مشاهده می شود که احادیث و آیات قرآنی و اسامی ائمه اطهار(ع) و شجره نامه طریقتی شیخ صفی بر روی آن نقش بسته است. در تیزی گوشه ها ستون هایی از سنگ مرمر نصب شده که تنها کاربرد تزیینی دارند. درهای اصلی قندیل خانه چوبی هستند و با نقاشی لاکی و روغنی پوشیده شده اند. دو طاق نمای شرقی، قندیل خانه را به چینی خانه مرتبط می کنند و در قسمت شاه نشین نیز دری برای دسترسی به محوطه داخل آرامگاه شیخ صفی و درهایی به آرامگاه شاه اسماعیل اول و محوطه حرم خانه وجود دارد.
Everything you want خانه ,وجود ,قسمت ,دوره ,صفوی ,ساخته ,وجود دارد ,قرار دارد ,قندیل خانه ,دوره صفوی ,مجموعه وجود منبع
درباره این سایت